درآمد

اين نوشته با رويكرد درون ديني و با مراجعه به آيات قرآن كريم به اين پرسش اساسي پاسخ مي‌دهد كه آيا قرآن كريم به مفهوم آزادي سياسي پرداخته است؟ از آنجا كه مفهوم آزادي سياسي در برگيرنده سه مؤلفه فاعل، مانع و هدف است، تلاش شده است با مراجعه به قرآن كريم مؤلفه‌هاي سه‌گانه مذكور شناسايي گردد:

مفهوم آزادي سياسي

آزادي سياسي به مثابه يك مفهوم مدرن، در برگيرنده نگرشي خاص به رابطه فرد و دولت است كه از آن به آزادي «منفي»  تعبير شده است. براين اساس آزادي دراين معنا [منفي] «آزادي از» چيزي است؛ يعني محفوظ ماندن از مداخلات غير در داخل مرزي كه هرچند متغير است، قابل شناسايي مي‌باشد. (آيزيا برلين،1368: 244). به نظر مي‌رسد اين نگرش نمي‌تواند تعريفي جامع از آزادي سياسي ارائه نمايد. اين نگرش آزادي سياسي را به عدم مداخله دولت؛ (به عنوان مانع) در زندگي سياسي افراد (به عنوان فاعل) تعريف مي‌كند كه تنها نمايان‌گر دو مولفه آزادي سياسي است؛ در حالي‌كه آزادي سياسي از سه مولفه اساسي (مانع، فاعل، هدف) تشكيل شده است.

در اين نوشتار با توجه به اين تعريف از آزادي سياسي، تلاش مي‌كنيم عناصر و مولفه‌هاي سه گانه مذكور را در آيات قرآن كريم مورد بررسي قرار دهيم.

مؤلفه‌هاي آزادي سياسي در قرآن

الف) فاعل آزادي سياسي

بر اساس آيات قرآن كريم، مؤلفه نخست آزادي سياسي را مي‌توان انسان با ويژگي‌هاي مختار، انتخابگر و خليفه خداوند دانست.

از ديدگاه قرآن انسان به دليل برخورداري از عقل و مختار بودن در جايگاه خليفه اللهي قرارگرفته و در نتيجه بر فراز طبيعت بوده و مي‌تواند در آن تصرف نمايد. به اين ترتيب، چنين انساني، به عنوان فاعل آزادي سياسي به رسميت شناخته مي‌شود.

ب) مانع آزادي سياسي

از نظر قرآن كريم موانع آزادي سياسي را به دو دسته بيروني و دروني مي‌توان تقسيم كرد. مهم‌ترين موانع بيروني آزادي سياسي انسان‌ها ، «ارباب»، «مستكبران» و «طاغوت‌ها» مي‌باشند. اما مهم‌ترين مانع دروني آزادي سياسي انسان‌ها افكار و باورهاي دروني آنهاست. قرآن كريم مي‌فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ خداوند سرنوشت هيچ قوم وگروهي را تغيير نمي‌دهد مگر اينكه آنان خود را تغيير دهند.»[1]

ج) هدف آزادي سياسي

مؤلفه سوم آزادي سياسي در قرآن كريم، «هدف» است كه در سه سطح قابل بررسي است. درسطح كلان، مهم‌ترين هدف آزادي سياسي انسان‌ها توحيد و خداباوري معرفي شده است. درسطح مياني و متوسط، مي‌توان تحقق عدالت را مهم‌ترين هدف آزادي سياسي به شمار آورد و در نهايت مي‌توان هدف آزادي سياسي را برخورداري انسان‌ها از حقوق اساسي دانست كه حق اساسي «انتخاب»، «نقد و بيان» و «تشكيل اجتماعات» در زندگي از مهم‌ترين حقوق اساسي انسان‌هاست.

اقسام آزادي سياسي در قرآن

1. حق انتخاب

حق انتخاب يكي از مهم‌ترين اقسام آزادي سياسي است كه در دو سطح «تأسيس» نظام سياسي و «تصميم‌‌گيري»  دراين نظام قابل طرح است.

الف) سطح تأسيس نظام سياسي

آيات متعددي را مي‌توان ناظر بر اين سطح، يافت كه در يك تقسيم بندي كلي مي‌توان آنها را به سه دسته تقسيم كرد:

دسته اول؛ آياتي كه معتقد است حكومت وحاكميت دراصل امري الهي بوده، به همين دليل، خداوند حق حاكميت را واگذار مي‌كند.

«وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الأرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ؛ او كسي است كه شما را جانشينان [الهي] برروي زمين قرارداد و بعضي را بر بعضي ديگر به درجاتي برتري داد تا شما را در آنچه به شما بخشيده بيازمايد». [2]

دسته دوم؛ آياتي كه ماهيت وسرشت حكومت را توضيح داده است.

در اين دسته از آيات، ماهيت و سرشت حكومت «امانت الهي» معرفي شده است. « إِنّا عَرَضْنَا اْلأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا اْلإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُومًا جَهُولاً[3]؛ در آيه ديگر، خداوند از انسان‌ها مي‌خواهد كه اين امانت الهي را به شايستگان آن واگذار نمايند: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الأمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا؛ خداوند به شما فرمان مي‌دهد كه امانت‌ها را به صاحبانش بدهيد».[4]

اكنون اين پرسش قابل طرح است كه از ديدگاه قرآن، شايستگان امانت الهي (حكومت ) چه كساني هستند؟ پاسخ به اين پرسش را مي‌توان از آيه بعدي به دست آورد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الأمْرِ مِنْكُمْ»؛[5]

در اين آيه پيامبر(ص) و اولي الامر صاحبان امانت و شايستگان آن دانسته، شده‌اند.

دسته سوم؛ آياتي كه به تبيين سازوكار تحقق حكومت مي‌پردازند.

قرآن كريم در پاره‌اي از آيات «بيعت» را به عنوان مهم‌ترين ساز و كار تحقق حكومت و واگذاري امانت به رسميت شناخته است و مي‌فرمايد:‌ «إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ؛ كساني‌كه با تو بيعت مي‌كنند تنها با خدا بيعت مي‌نمايند و دست خدا بالاي دست آنهاست».[6]

در اين آيه بيعت با پيامبر(ص) به منزله بيعت با خداوند تلقي گرديده، كه به صراحت بر مشروعيت بيعت دلالت دارد.

ب) سطح تصميم گيري

در قرآن كريم علاوه بر به رسميت شناختن حق انتخاب مردم در تأسيس حكومت، حق انتخاب آنان در عرصه قانون گذاري و تصميم گيري نيز به رسميت شناخته شده است. اين حق در قالب سازوكار «شورا و مشورت» مورد توجه قرارگرفته است.

2. حق نظارت

در قرآن كريم حق نظارت در قالب آموزه «امر به معروف و نهي از منكر»  و حق بيان در قالب آموزه ضرورت «حقيقت يابي» و «دادخواهي»  مورد توجه قرار گرفته است.

از نگاه قرآن كريم نظارت همگاني مومنان از چنان اهميتي برخوردار است كه امت اسلامي به موجب آن امت برتر مي‌باشند:

«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»؛[7]

البته استدلال به اين نوع از آيات زماني معنادار مي‌باشد كه بگوييم نظارت از طريق امر به معرف و نهي از منكر تنها در محدوده امور شرعي نيست و «تكليف» بودن آن منافاتي با «حق» بودن نظارت ندارد.

3. حق بيان

قرآن مي‌فرمايد: «فَبَشِّرْ عِبَادِي * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ».[8]

 پر واضح است كه در صورتي انتخاب و گزينش سخن برتر ميسر است كه افراد اجازه بيان سخنان خود را داشته باشند. هم‌چنين مي‌فرمايد: «وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهِ»[9] اگر كسي از مشركان به تو پناه آورد، پس به او پناه ده تا كلام الهي را بشنود.

بر اساس اين آيه مشركان اجازه مي‌يابند به سرزمين اسلامي وارد شده، با طرح ديدگاه خود و شنيدن كلام الهي، به حقيقت راه يابند. پس قرآن كريم حتي براي مخالفان خود آزادي بيان را به رسميت مي‌شناسد

4. حق تشكيل اجتماعات

يكي ديگر از حقوق اساسي انسان‌ها، حق تشكيل اجتماعات و فعاليت گروهي است.

با توجه به آيات الهي شايد بتوان سه شاخص ايمان، ولايت الهي و تقدم آنها بر منافع و علايق شخصي و گروهي، را به عنوان شاخص‌هاي تشكل‌هاي مطلوب دانست. بدين ترتيب قرآن كريم ورود به چنين تشكل‌هايي را به مثابه «حزب الله» جايز و فعاليت در درون آنها را باعث پيروزي و رستگاري مي‌داند.

همچنين بر اساس نگاه قرآن كريم تشكل و گروه‌هايي كه از مسير و راه راست انبياء منحرف شوند، تشكل‌هاي نامطلوب‌اند. بنابراين، اختلاف و تعدد در تشكل‌ها تا جايي كه آنان را از راه راست دور نسازد از نظر قرآن كريم مطلوب مي‌باشد. در نتيجه ورود به تشكل‌هايي كه افراد را از دين الهي دورمي سازند، ازنظرقرآن كريم جايز نيست.

با توجه به آنچه گفته شد اگر چه آزادي سياسي مفهومي مدرن به حساب مي‌آيد،مي توان به تطبيق عناصر و مؤلفه‌هاي آزادي سياسي در قرآن كريم پرداخت و در نتيجه از اين زاويه به طرح مفهوم آزادي سياسي در قرآن كريم حكم كرد.

پي‌نوشت‌ها: